تخت جمشید یا پارسه (به پارسی باستان: 𐎱𐎠𐎼𐎿، Pārsa) (یا پرسپولیس، پرسه‌پلیس، هزارستون، صدستون (به پهلوی: 𐭮𐭲𐭮𐭲𐭥𐭭𐭩, sadstūn) یا چهل‌منار) نام یکی از شهرهای باستانی ایران است که طی سالیان، پیوسته پایتخت باشکوه و تشریفاتی پادشاهی ایران در زمان امپراتوری هخامنشیان بوده‌است. در این شهر باستانی کاخی به نام تخت جمشید وجود دارد که در دوران زمامداری داریوش بزرگ، خشایارشا و اردشیر اول بنا شده‌است و به مدت حدود ۲۰۰ سال آباد بوده‌است. در نخستین روز سال نو گروه‌های زیادی از کشورهای گوناگون به نمایندگی از ساتراپیها یا استانداری‌ها با پیشکش‌هایی متنوع در تخت جمشید جمع می‌شدند و هدایای خود را به شاه پیشکش می‌کردند.
کاخ آپادانا :
کاخ آپادانا یا کاخ بار داریوش و خشایارشا یکی از کاخ‌های اندرونی تخت‌جمشید است. این کاخ مشتمل است بر یک تالار چهارگوش مرکزی با ۳۶ستون و سه ایوان، در جهت‌های شمال، شرق و غرب (هر یک با ۱۲ ستون) و چهار برج در چهار گوشه بیرونی تالار و یک رشته اتاق نگهبانی که در جنوب آن قرار دارند. بنای کاخ آپادانا به دست داریوش بزرگ آغاز شد و در زمان خشایارشا تکمیل گردید. سطح این کاخ حدود به سه متر از کف حیاط آپادانا و کف دروازه همه کشورها بلندتر ساخته شده‌است.
پلکان ورودی تخت جمشید :
پلکان ورودی تخت جمشید یک جفت پلکان قرینه‌است که در دیوار غربی نزدیک به گوشه شمالی ارگ تخت جمشید قرار گرفته‌است. در آنجا، در جلوی دیوار، محوطه‌ای به طول ۵۱۰ سانتی‌متر و پهنای ۷۰۰ سانتی‌متر را به اندازه ۱۰ سانتی‌متر از سطح دشت بالاتر آورده و با سنگ‌های بزرگ و نیک تراشیده فرش کرده‌اند و در امتداد اضلاع کوتاهتر آن دو ردیف پلکان بالا آورده‌اند. هر پلکان، ۶۳ پله دارد و به پاگردی وسیع منتهی می‌شود، سپس ۱۸۰ درجه پیچیده و در جهت مخالف ردیف نخستین، ۴۸ پله دیگر می‌خورد و در ارتفاع نزدیک به دوازده متری زمین به صفه تخت جمشید می‌رسد. هر پلکان بر روی هم ۱۱۱ پله دارد که هر کدام ۶۹۰ سانتی‌متر طول، ۳۸ سانتی‌متر عرض و ۱۰ سانتی‌متر پاخیز دارد. پاخیز این پله‌ها به قدری کم است که اگر بخواهند، می‌توانند سواره از آنها بالا روند. زمانی که از تخت جمشید پاسبانی نمی‌شده، حیوانات بارکش از آنها بالا و پایین می‌رفته‌اند.
کاخ تچر :
کاخ تَچَر، کاخ تچرا، تالار آینه یا کاخ ویژه داریوش بزرگ _که نام آن برابر با خانه زمستانی است_ از نخستین کاخ‌هایی است که بر روی سکوی تخت جمشید یافته شد. سنگ‌های این کاخ، خاکستری است به‌گونه ای‌که بازتاب آدمی در آن می‌افتاده و از همین رو تازگیها آن را آینه خانه یا تالار آینه هم می‌خواندند. بر روی دیواره‌های پلکان این کاخ نقشهای گوناگونی دیده می‌شود. از شاهان هخامنشی داریوش یکم، خشایارشا و اردشیر سوم سنگ نبشته‌هایی در این کاخ به جای مانده‌است. پس از هخامنشیان و در دودمان‌های پس از آن، کسانی مانند شاپور دوم، عضدالدوله دیلمی، بهاءالدوله دیلمی، علی آق‌قویونلو و سلطان ابراهیم میرزا تیموری از خود سنگ نبشته‌هایی در این کاخ به یادگار گذاشته‌اند.
کاخ ج :
کاخ ج یا کاخ G در جنوب کاخ آپادانای تخت‌جمشید، شرق کاخ تچر، حیاط شمالی کاخ هدیش و غرب کاخ سه‌در جای گرفته که امروزه نشانه های کمتری از آن به جای مانده‌است. برخی باستان‌شناسان بر این باورند که این کاخ نیایشگاه و پرستش‌گاه بوده‌است. برخی این کاخ را به اردشیر سوم هخامنشی وابسته می‌دانند. این کاخ بر روی سنگ خارای کوه بنا شده و پیرامون آن دیوار استواری از خشت خام بوده‌است. گمانه زنی هایی برای این کاخ انجام شده است یکی از آنها این سازه را به دلیل بلند بودن در برابر دیگر سازه های تخت جمشید، نیایشگاه گمان کرده‌است و دیگری آن را کوشکی ویژه شناسایی می‌کند.
کاخ ه :
کاخ ه یا کاخ H (به کاخ اردشیر یکم نیز مشهور است) یکی از کاخ‌های تخت جمشید است که در جنوب‌غربی تخت‌گاه و در غرب کاخ هدیش قرار گرفته‌است. پلکان منقوشی که از دو جانب به این کاخ راهبر است، اکنون حالتی نیمه ویران دارد. پلکان اصلی به گواهی قطعه مکتوبی که از آن به جای مانده، به بنایی تعلق دارد که خشایارشا آغاز و اردشیر یکم آن را تمام کرده‌است. لبه غربی و جنوبی بنای اصلی دارای کنگره‌ای بوده که حالت شاخ و سر گاو نری را داشته‌است. تیلیا مرمت‌گر تخت جمشید و همسرش چند عدد از این کنگره‌ها را در پایین تخت‌گاه از زیر خاک بیرون آورده و سر جایشان نصب کرده‌اند. تعبیر این کنگره‌های کله گاوی روشن نیست و این که جان‌پناه بوده‌اند یا نماد، هنوز نامشخص است.
کاخ هدیش :
کاخ هدیش یا کاخ ویژه خشایارشا در شرق کاخ ه در کوشک شاهی تخت‌جمشید جای دارد. به گواهی سنگ نبشته‌های کاخ هدیش، این سازه به دستور خشایارشا و برای خود و یکی از همسرانش هدیش نام (هدسه) ساخته شده‌است. او در یک سنگ نبشته این ساختمان را هدیش خوانده گرچه در نبشته‌ای دیگر، آن را تچر نامیده‌است. کاخ هدیش بر سینه سنگ و در جنوب سکّو ساخته شده و پایه آن در برابر ترازِ دشت نزدیک به ۱۸ متر بلندتر است. راستای درازنای کاخ، غربی–شرقی بوده و گستره آن نزدیک به ۲۵۵۰ متر مربع (۴۰ در ۵۵) متر است. یک پلکان دو سویه در غرب و یکی دیگر در شمال شرقی، آن را به ترتیب به حیاط کاخ تچر و حیاط کاخ سه در می‌پیوندد.
کاخ سه در :
کاخ سه‌در، تالار رایزنی، دروازه شاهان، سه دروازه، سه دری یا کاخ میانی، در میانه کوشک شاهی تخت‌جمشید جای دارد. این کاخ با سه درگاه و چند راهرو به کاخ‌های دیگر راه می‌یابد و از این رو آن را کاخ میانی یا سه دری نیز می‌خوانند. چون بر پلکانهای این کاخ، بزرگزادگان پارسی را نقش کرده‌اند که به گونه ای دوستانه و خودمانی، برای دیدار فرمانروا می‌روند و نیز از روی گونه کاربری و جایگاه کاخ، گاهی آن را تالار رایزنی (انجمن) نیز نامیده‌اند. پیشتر ساخت این کاخ را به داریوش بزرگ وابسته می‌دانستند، با این همه نشانه هایی در درست است که پایان آن به فرمان اردشیر یکم انجام گرفته است.
کاخ ملکه :
کاخ ملکه که در بخش پلکانهای جنوبی کاخ هدیش قرار دارد، به دلیل وجود اتاق‌ها و حیاطهای اختصاصی کاخ ملکه یا حرمسرای پادشاه نام دارد. چشم یکی از مجسمه‌های تخت‌جمشید .موزه هخامنشی ، پارسه . بر درگاههای این کاخ که بخش اعظمش در آتش اسکندر مقدونی سوخت، نقشهایی از ورود پادشاه به همراه خدمه خواجه به تالار مرکزی و نیز صحنه نبرد پادشاه یا هیولایی افسانه‌ای حک شده‌است. این کاخ اکنون به موزه تخت جمشید تبدیل شده‌است. دو کتیبه جانشینی و دیوان خشایارشا که از این کاخ کشف شده بود، در موزه ایران باستان قرار دارد.
